حکیم عمر خیام، فیلسوف بزرگ و ریاضی‌دان عالی‌مقام نحلۀ فلسفی خیام مشایی است. اثر معروف او «الکون والتکلیف» است و هستی را با تکلیف همراه کرده است؛ یعنی انسان به تشخیص نیک و بد مکلف است. این در نظر سقراط به مفهوم فضیلت شباهت دارد. فضیلت به نظر سقراط، بر تفکیک و تمایز میان «بودن» و «پنداشتن» استوار است. افلاطون سقراط را فرد ممسکی گزارش نکرده است؛ در حالی که خیام فرد دیندار و عارفی بوده است. آثار دیگر او عبارتند از: رساله فی کلیة الوجود، رساله فی الوجود، و الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی. اما مهم‌ترین اثر وی همان «الکون والتکلیف» است که به دنبال حل معمای هستی است و تا آخر عمر به مبدأ هستی فکر می‌کرده است. در میان همه مسائل مهم و مشکل فلسفی، به مسئله تفاوت موجودات و اشرف بودن برخی از آنها به بر برخی دیگر اشاره کرده و آن را مشکل‌ترین مسئله شمرده است. شاید مشکل بودن از این جهت است که به مسئلۀ کثرت و کیفیت پیدایش آن از وحدت منجر می‌شود.

خیام زبان فلسفه را تنگ و دشوار می‌بیند و به زبان شعر روی می‌آورد که گسترۀ آن بیشتر از فلسفه است. رباعیات منسوب به خیام گاهی با تردید و دل‌نگرانی همراه است؛ ذکاءالملک فروغی ۱۷۸ رباعی را انتخاب و بقیه را حذف کرد و در کتابی به نام «طربخانه» منتشر کرد؛ استاد جلال‌الدین همایی در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشت، کار فروغی را بی‌نقص و شماری از رباعیات را مشکوک دانسته است.

در باب مرگ خیام، از قول محقق داماد و امام محمد بغدادی نقل شده که گفته است: حکیم با خلال، دندان خود را پاک می‌کرد و سرگرم تأویل در «الهیات شفا» بود؛ چون به فصل واحد و کثیر رسید،  خلال دندان را در میان دو ورق نهاد و گفت: نیکان و صالحان را فراخوانید تا وصیت کنم. آنگاه وصیت کرد و برخاست و نمازگزارد. هیچ نخورد و نیاشامید و چون نماز عشا بخواند، به سجده رفت و در حال سجود می‌گفت: «اللهم انی عرفتک علی مبلغ امکانی فاغفر لی فان معرفتی ایاک وسیلتی الیک» و سپس مرد.

این کتاب نتیجۀ مباحث مطرح‌شده در برنامۀ تلویزیونی «معرفت» است که در سال‌های گذشته و در روزهای جمعه از شبکه چهار پخش می‌شد. در گفتگوهای این کتاب، بیشتر به موضوع مرگ و حیات و ابهاماتی که به حکیم عمر خیام نسبت داده شده پرداخته شده است تا روشن شود مرگ از نظر او منشأ حیات و الهام‌بخش آن است و موت و حیات هر دو مخلوق خدای متعال هستند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

گفتگوی اول: بعثت

گفتگوی دوم: خیام و هدفمندی عالم

گفتگوی سوم: خیام و مرگ‌اندیشی او

گفتگوی چهارم: رابطۀ مرگ و حیات

گفتگوی پنجم: اقسام فرجام

گفتگوی ششم: ارض ملکوت

گفتگوی هفتم: معاد

گفتگوی هشتم: ماه رمضان

فهرست آیات

فهرست روایات

اشعار (به ترتیب مطرح شدن در گفتگوها)

منابع

نمایه